GÓRSKI KARABACH – ORMIAŃSKI CZY AZERSKI?

Wojna ormiańsko-azerbejdżańska w Górskim Karabachu wzbudziła ogromne zainteresowanie regionem Kaukazu Południowego, powodując lawinę komentarzy ekspertów, które rytualnie zaczynają się od stwierdzenia: „Górski Karabach stanowi integralną cześć Azerbejdżanu”. Traktowane to jest jako aksjomat, tylko, że nie jest to wcale takie oczywiste.

Aktualnie na świecie jest 118 konfliktów terytorialnych o różnym podłożu – politycznym, historycznym, kulturowym, granicznym itd. Ten w Górskim Karabachu jest w zasadzie „dyskusją” o tym, która z zasad międzynarodowych jest ważniejsza – zasada samostanowienia narodów (za czym jest Armenia), czy zasada integralności terytorialnej (co popiera Azerbejdżan).

Sprawa niby jest oczywista – w wojnie 1991-1994 Armenia zajęła terytoria Azerbejdżanu – Górski Karabach – i go teraz bezprawnie okupuje. Muszę przyznać, że zgadzam się z tą opinią częściowo – jeden do siedmiu. Gdyż Armenia, owszem, okupuje siedem azerbejdżańskich regionów wokół Górskiego Karabachu, traktując to jako swoją strefę bezpieczeństwa, ale nie okupuje samego Górskiego Karabachu. Nie ma żadnej okupacji, to Azerbejdżan bezprawnie chce podbić to terytorium. Skąd takie dziwne wnioski? Rozpatrzmy jak to było od początku.

Zgodnie z Konstytucją ZSRR, art. 72, „każda z republik związkowych ma prawo do swobodnego wyjścia z ZSRR”. Przez wiele lat nie było rozporządzeń regulujących tę kwestię, aż 3 kwietnia 1990 roku weszła w życie Ustawa Federalna ZSRR nr 1409-I „O porządku rozwiązywania zagadnień związanych z wyjściem republiki związkowej z ZSRR”.

Zgodnie z powyższą ustawą i jej artykułem 2 „decyzję o wyjściu republiki związkowej z ZSRR podejmuje się wolną decyzją narodów republiki związkowej w drodze referendum (głosowania ludowego). Decyzję o przeprowadzeniu referendum podejmuje Rada Najwyższa republiki związkowej z własnej inicjatywy […]. Referendum przeprowadza się w porządku określonym Ustawą ZSRR, Ustawą autonomicznej republiki związkowej o referendum […]”

A jak to było w historii Górskiego Karabachu?

Zacznijmy od tego, że błędem jest twierdzenie, iż Górski Karabach to takie terytorium, które było integralną częścią Azerbejdżańskiej SRR. Bądźmy bardzo precyzyjni, gdyż nawet w takim bezprawiu, jakie miało miejsce w ZSRR, istniały pewne instytucje prawne regulujące określone kwestie. W 1923 roku na terytorium zamieszkiwanym przez Ormian utworzono wchodzący w skład Azerbejdżańskiej SSR Autonomiczny Obwód Górskiego Karabachu, przemianowany w 1937 roku w Górsko-Karabachski Obwód Autonomiczny. Sytuacja ta trwała przez cały okres Związku Radzieckiego – w Azerbejdżańskiej SSR funkcjonował autonomiczny obszar, zamieszkały przez Ormian (w ciągu kilkudziesięciu lat istnienia ZSRR liczba Ormian, na wskutek polityki azerbejdżańskiej na tym terytorium, zmniejszyła się – z 90% do 77%).

Czy obwód autonomiczny w ZSRR miał jakieś prawa do podejmowania decyzji we własnej sprawie, czy też republika związkowa, na terytorium której funkcjonowała republika autonomiczna, może z nią zrobić co chce? Otóż nie. Według Ustawy Federalnej, art. 3: „W republice związkowej, mającej w swoim składzie republiki autonomiczne, autonomiczne obwody i autonomiczne okręgi, referendum prowadzi się oddzielnie dla każdej z autonomii. Narody republik autonomicznych i podmiotów autonomicznych mają prawo do samodzielnego określenia kwestii o wchodzeniu w skład ZSRR lub wychodzącej [ze Związku Radzieckiego] republiki związkowej, a także określenia o swoim prawnym statusie państwowym”.

Oto, co oznaczają te zapisy:

Republika związkowa decydując się na wyjście z ZSRR musi uwzględnić decyzje wchodzących w jej skład podmiotów autonomicznych. Azerbejdżan nie miał prawa podejmować samodzielnie jakichkolwiek decyzji bez zgody władz Górsko-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego; przeciwnie – musiał uznać jego odrębne decyzje. Swoją drogą, to Azerbejdżan zgodnie z tymi przepisami wyszedł z ZSRR bezprawnie, ponieważ Rada Najwyższa ASRR ogłosiła decyzję o wyjściu z ZSRR 30 sierpnia 1991 r. bez wymaganego ustawą referendum. Stąd też Azerbejdżańska SSR istniała de iure do rozpadu ZSRR w dniu 26 grudnia 1991 r.
Tylko i wyłącznie sama republika autonomiczna wchodząca w skład innej republiki związkowej ZSRR ma prawo do określenia swojego statusu, w tym statusu państwowego. Republice związkowej nie przysługiwało żadne prawo veta – musiała decyzję zaakceptować i tyle.
Górsko-Karabachski Obwód Autonomiczny miał prawo podejmować takie same decyzje państwowotwórcze, jak Azerbejdżan, Armenia, Białoruś i Kazachstan…
A jak to było z Górsko-Karabachskim Obwodem Autonomicznym (dalej GKOA)?

Od połowy 1987 roku w Karabachu zbierane są podpisy o wyjściu GKOA z Azerbejdżańskiej SSR (za Wikipiedią rosyjską); są one kierowane do Rady Najwyższej ZSRR. 20 lutego 1988 Rada Deputatów Ludowych GKOA przyjęła uchwałę – i wysłała ją do Rad Najwyższych ZSRR, Armenii i Azerbejdżanu – z prośbą o włączenie Autonomii do Armenii. Oczywiście uchwała została przez Radę Najwyższą ZSRR i Azerbejdżanu odrzucona. Co ciekawe, 12 lipca 1988 r., w trakcie VIII Sesji Narodowych Deputatów GKOA podjęto decyzję o wyjściu autonomii ze składu Azerbejdżańskiej SSR. Teoretycznie nie była to już autonomiczna republika wchodząca w skład ASSR, a republika podległa bezpośrednio ZSRR. Teoretycznie.

Przepychanki trwały przez dwa lata i w końcu 2 września 1991 roku Rady Górskiego Karabachu i Rejonu Szaumiańskiego przyjęły deklarację o ogłoszeniu powstania suwerennej i niezależnej Republiki Górskiego Karabachu w granicach Górsko-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego. 10 grudnia 1991 roku zorganizowano referendum, które zadecydowało o wyjściu z ZSRR i utworzeniu RGK, a już 28 grudnia odbyły się demokratyczne wybory do Parlamentu RGK. Zgodnie z Ustawą Federalną powstała Republika Górskiego Karabachu i nikt, nawet Azerbejdżan, nie ma prawa tego zanegować.

W komentarzach czytam, że referendum „nie zostało uznane przez społeczność międzynarodową”. Ale w świetle wówczas obowiązującego ustawodawstwa ZSRR było to jak najbardziej zgodne z prawem, a społeczność międzynarodowa nie miała prawa do negowania suwerenności ZSRR na tym terytorium. Górsko-Karabachski Obwód Autonomiczny działał w zgodzie z art. 3 Ustawy Federalnej ZSRR. Czy społeczność międzynarodowa ma prawo do uznawania lub nie jakiejś ustawy suwerennego państwa?

Jako ciekawostkę można podać, że 26 listopada 1991 r. Rada Najwyższa Azerbejdżanu przyjęła postanowienie o likwidacji GKOA, aczkolwiek Komitet Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR uznał to postanowienie za niekonstytucyjne, ponieważ formalnie GKOA funkcjonował teoretycznie do rozpadu ZSRR, tj. 26 grudnia 1991 r., zaś wszelkie kwestie dotyczące jego funkcjonowania w takiej lub innej formie państwowej, zależą wyłącznie od decyzji podmiotu autonomicznego, zgodnie z ustawą nr 1409-I „O porządku rozwiązywania zagadnień związanych z wyjściem republiki związkowej z ZSRR”.

W trakcie wojny 1991-1994 Ormianie zdobyli siedem regionów wokół Górskiego Karabachu. Tak, okupują te terytoria. Ale czy okupują Górski Karabach? Mam nadzieję, że rozumiecie teraz, Czytelnicy, moje wątpliwości.

Marek Reszuta

W tym temacie polecamy również:

[embedyt] https://youtu.be/3EA4mZIppK0[/embedyt][embedyt] https://www.youtube.com/watch?v=B2wkd3K6ekE[/embedyt]